ROTARİ SONDAJ SİSTEMİ
Rotari
sondaj sistemi, baskı altında dönen bir matkabın kesici dişleri vasıtasıyla
zemini parçalayarak kesilen parçaların bir dolaşım sıvısı veya hava-köpük
vasıtasıyla dışarı atılma işlemidir.
Böyle
bir sistemdeki ekipmanları 3 kısımda incelenir.
I- ANA ELEMANLAR
a)
Kesici uçlar (matkaplar) (Rock-Bit)
b)
Saplar (Sub)
c)
Ağırlıklar (Drıll-Collar)
d)
Tijler (Drill-Pipe)
e)
Kelli (Kelly)
f)
Su başlığı (Swivel)
g)
Kanca (Hook)
Takım
dizisi: Matkap-Matkap sap-Ağırlıklar, Ağırlıkları, tijlere bağlayan redüksiyon
sap-Tijler-Tijleri keliye bağlayan redüksiyon sap –Kelli (Kelly) –kelli üst sap
– su başlığı-Kanca’dan oluşmaktadır.
II- DİĞER ELEMAN VE EKİPMANLAR
a)
Donanım (Halatlar-Makaralar) ve Kule
b)
Takım dizisini döndüren elemanlar
c)
Motor
d)
Çamur pompası-Kompresör
III- YARDIMCI ELEMAN VE EKİPMANLAR
a)
Manevra başlığı
b)
Kaldırıcılar
c)
Kravatlar
d)
Tutucular
e)
Ağırlık tutucular
f)
Anahtarlar
g)
Stabilizer
I-ANA ELEMANLAR
KESİCİ UÇLAR (Matkaplar): (Şekil 1 ve
2)
Yer
altı tabakalarının incelenmesi, yer altı servetlerinin (su, petrol, maden)araştırılması
veya bulunması muhtemel yerlerden yerüstüne çıkarılması için yapılan kazı işine
sondaj denildiği bilinmektedir.
Bu
iş için ötedenberi yapılmış veya yapılmakta olan sondaj makinalarının en
mükemmeli rotari (döner) sondaj makinalarıdır. Bunun esası bir matkabın üzerine
belirli bir ağırlık tatbik edilip bir noktada döndürülmesi suretiyle
tabakalarda arzu edilen çap ve derinlikte delik açılmasıdır. Delmeyi temin eden
en önemli etken matkaplardır.
Matkapların
Sıralanması:
1-
Kanatlı matkaplar
2-
Rulmanlı matkaplar
3-
Karot matkapları
I- Kanatlı Matkaplar
a)
Balık kuyruğu matkaplar (Fishtail Bit)
b)
Çok kanatlı matkaplar (Wing Bit)
c)
Kılavuz matkaplar (Pilot Bit)
Bu tip matkaplarda kesiciler
(bıçaklar) doğrudan doğruya gövdeye bağlıdır. Bu matkapların bazılarının daha
dayanıklı olmalarını temin amacıyla kanatları üzerine Tungsten carbide denilen
bir karbon alaşımı emdirilir.
Kanatlı matkaplardan en iyi istifade için, şu iki
teknik husus dikkate alınmalıdır:
1)
Kuyu projesinin terkibinde gözönünde tutulacak
hususlar.
2)
Sondajın yapılışı esnasında dikkat edilecek hususlar.
Kanatlı
matkapların çalışma ortamları yumuşak ve gevşek formasyonlardır. Bu cümleden
olarak kanatlı matkaplar, kil alüvyon, ince ve ufak taneli çakıl ihtiva eden
tabakalarda rahatlıkla kullanılabilir (Şekil-1).
Tatbikatta
ise, temini kolay ve ucuz olan bu matkaplara çok itibar edilmez. Sondörler
ekseriya Rock-Bit’leri kullanırlar.
II- Rulmanlı Matkaplar (Rock-Bit)
Bu
cins matkapların kesicileri (cone) gövdeye rulmanlarla bağlanmıştır. Rotari
hareketi sayesinde gövdenin dönüşüne tabi olmaksızın konlar kendi ekseni
etrafında dönme özelliğine sahiptirler (Matkabın bir dönüşüne mukabil 2-2,5
devir yaparlar). Yani matkap kuyu içerisinde soldan sağa doğru dönerken, konlar
da aksi istikamette kendi etrafında dönerler.
Rulmanlı
matkaplar yapılarına göre 3 kısımda adlandırılır.
2
konlu matkaplar (two cone bits)
3
konlu matkaplar (three cone bits)
4 konlu matkaplar (cross-section)
Bu
şekildeki sınıflandırmadan ayrı olarak, üzerindeki sirkülasyon sıvısı
deliklerine göre de;
-
Normal rulmanlı matkaplar
-
Jet tipi rulmanlı matkaplar
diye
ikiye ayrılır.
- Normal Sirkülasyonlu Rock-Bit
Matkaplar
Bunlarda
sirkülasyon sıvısının yönü konlar üzerine yönlendirilmiştir. Bu sebeple matkap
üzerinde iyi soğutma yaparak matkabın ısınmadan dolayı uğrayacağı zarar ve
yıpranmayı önler (Şekil-1).
- Jet Tipi Sirkülasyon Delikli
Rock-Bit Matkaplar
Bu
tip matkaplarda sirkülasyon deliklerinin önü açık olup direk formasyona karşı
yönlendirilmiştir. Böylece formasyonu yumuşatarak matkabın işini nispeten
kolaylaştırarak matkabın uzun ömürlü olmasını ve delme işleminin hızını
artırmış olurlar.
III- Karot Matkapları (Core Bit)
Karot
alabilen matkapları ayrı olarak düşünürsek, şu tipleri vardır:
a-
Kanatlı karot matkapları (Wing-Pilot core bit)
b-
Elmaslı karot matkapları (Diamond core bit)
c- Vidya kronlu krot matkapları
Bu
matkapların hepsi de karotiyere bağlanarak çalışır, içleri boştur. Kesiciler bu
boşluğun etrafına bağlanmıştır.
Matkap Gibi Çalışan Yardımcı Elemanlar
Matkapların
tasnifine girmeyip de sondajda onlar gibi fonksiyon gören diğer elemanlardır.
Bunları şöyle özetleyebiliriz:
1- Kuyu Genişleticiler
(Hole-Opener)
Dar
çaplı kuyuları gereğince geniş bir çapa yükseltmek için kullanılır. Rulmanlı ve
kanatlı olan tipleri vardır. Bunu kullanırken dikkat edilecek en önemli husus
kuyu çapında bir öncü (Klavuz – Pilot) matkap takmak olmalıdır. Takılan öncü
matkap her ne kadar sağ diş olsa bile genişletici konlardan farklı bir
burulmaya maruz kalacağından çözülebilir. Buna mani olmak için kaynakla bir veya
iki yerinden puntalanmalıdır (Hole-Opener Şekil:2).
2- Kuyu Düzelticiler (Reamer)
Türlü
sebeplerle kuyuda meydana gelmiş zik-zak (key-seat) halini düzeltmek amacıyla
kullanılırlar. Kanatlı ve rulmanlı tipleri vardır.
3- Alt Genişleticiler
(Under-Reamer)
Kuyunun
herhangi bir kısmını genişletmek amacı ile yapılmış olup, bıçaklarının açılması
mekanik veya hidrolik usulle olabilen tipleri vardır.
Rock-Bit (rulmanlı) Matkapların Kullanılması
Sondajda, maliyete en fazla
etkisi olan muhakkak ki matkaplardır. Bunun için hangi matkap tiplerinin hangi
formasyonlarda kullanılması, delme işini en rantabl şekilde yapabilmesi için
üzerine verilmesi gerekli ağırlık miktarı ile tatbik edilecek rotari devrinin
çok iyi tespit edilmesi gereklidir.
Rock-Bit
matkapların en iyi şekilde kullanılması için şu hususlara dikkat edilmelidir:
a)
Çalışılacak formasyon tipi ve yapısı (Tablo-1).
b)
Matkap tipinin seçilmesi (Tablo-2).
c)
Rotari hızı (d/d) (Tablo-3).
d)
Matkaba verilecek (tatbik edilecek) ağırlık miktar
(Tablo-4).
Bu
saydıklarımızdan ayrı olarak, kuyu çapı genişliği ve buna göre çamur pompası
kapasitesi de gözönünde bulundurulmalıdır.
Rock-Bit Matkapların Bakım ve Muhafazası
Kullanmadan Önce:
a)
Matkap gözle muayene edilir
b)
Konların normal dönüp dönmediğine bakılır
c)
Kullanılacak matkabın, delinecek formasyon sertliğine
uyuyor mu kontrol edilir.
d)
Matkap sicil kartı noksansız doldurulur (Tipini, seri
no, çap vs.)
e)
Matkabı kuyuya indirirken (manevralarda) matkap kuyu
dibinde inmeden döndürülmeye başlanır.
Kullandıktan Sonra:
a)
Matkabın dişleri iyice temizlenir
b)
Kon, rulman ve yatakları tazyikli su ile yıkanır
c)
Kon rulmanlarını döndürerek yatakları yağlanır
d)
Kon aralıkları, dişleri ve matkabın dışı gresle
sıvanır
e)
Temiz bez veya çuvalla sararak bağlanır
f)
Yağmur, toz ve çamurdan uzak olarak kalas üzerine koyarak
muhafaza altına alınır.
g)
Matkap sicil fişine yaptığı işi yazarak, kart
dosyasına kaldırılır.
BAĞLANTILAR SAPLAR (Sub)
Delme
takımındaki bütün eklemleri sağlayan parçalara bağlantı denir. Bağlantılar, iyi
evsafta özel çelikten, itina ile yapılmışlardır. Bağlantılarda bilhassa
dişlerin ve bağlantı yanaklarının birbirlerine iyice oturmaları gerekir.
Yanakları iyi oturmayan bağlantılar, esnek olmadıklarından ufak bir kuvvet
etkisiyle hemen koparlar.
Bu
bağlantıların çoğu redüksiyon tipinde olup, farklı iki çaptaki malzemeyi
birbirine eklerler. Bağlantılar, iki ucu dişi veya bir erkek bir ucu dişi veya
iki ucu erkek olarak imal edilirler.
Bağlantılar
ya iki parçayı birbirine eklemek veya kıymetli bir parçanın dişlerini korumak
gayesiyle kullanılırlar (Örn. Kelli muhafaza sap).
Sondajcılıkta Kullanılan Belli
Başlı Bağlantılar (SAPLAR) (SUP)
1-
Matkap saplar: Matkapla ağırlık arasında bulunur. Redüksiyon tipidir, iki ucu
da dişidir (Rock-Bit’ler için).
Bir
ucu erkek olan tipleri de vardır. Daha ziyade matkabın imal şekline göre
yapılırlar. Matkap çaplarına göre bağlantı çapları:
15”-26” matkaplar için 7 5/8” sap
9 5/8”-14 ¾” matkaplar için 6 5/8” sap
6 5/8”-8 ½” matkaplar için 4 ½” sap
kullanılır.
2-
Ağırlık üst sap: Ağırlığı tijlere bağlayan bir redüksiyondur. Genellikle su
sondajında 2 7/8”, 3 ½”, 4”, 4 ½” çapında olur.
3-
Tool-Joint: Bunlar dişi veya erkek olmak üzere iki tiptir. Tijin bir tarafı
erkek bir tarafı dişi olup, tijlerin birbirine bağlanmasını sağlar.
4-
Kelly redüksiyon saplar: Tijlerle kelly’nin irtibatını temin eder.
5-
Kelly muhafaza sap: Kelly’yi koruyan bir saptır. Sık sık sökülmesi icap eden
kelly’yi aşınmadan korur. Kelly tarafı ince, redüksiyon tarafı kalın diş olup
her iki tarafı erkektir.
6-
Kelly üst sap: Kelly ile su başlığını (Swivel) birleştiren sap olup sol diştir.
AĞIRLIKLAR (Drill-Collar)
Ağırlıklar
matkabın üzerine baskı tatbik etmek titreşimleri önlemek ve kuyunun doğru
delinmesini sağlamak maksadıyla kullanılırlar.
Ağırlıkların
en iyi cins çelikten yapılması gerekir. Rotari sondajlarında özel haller hariç
matkaba daima ağırlıklarla yük verilir. Tablo-5’te ağırlıkların 1 m ağırlığı,
gösterilmiştir.
Kanatlı
matkaplar kullanılırken ağırlık miktarı 500 kg olmalıdır (5 ½” ağırlıktan bir
adet).
Ağırlıklar
tarif edilirken iç ve dış çapları birlikte söylenir. Ağırlıklar matkap
bağlantıları vasıtasıyla matkabın hemen üstüne takılırlar. Ağırlıkların üstünde
de tijler vardır. İlerlemede matkaba yalnız ağırlık vasıtasıyla yük
verileceğinden, sondaj esnasında tijlerin yükü ile en üstteki ağırlığın yarı
yükü, tamamen askıya alınır. Bundan gaye maksimum burulma noktasını en üstteki
ağırlığın ortasında tutarak takımın kesilmeye daha müsait olan tij ve
bağlantıları dışında tutmaktır.
Sondajcılıkta
usul haline gelmiş bir deyim vardır. Tijler askıda, ağırlık baskıda
çalışmalıdır.
TİJLER (Drill-Pipe)
Kelly’nin
rotari hareketini, ağırlığa ve dolayısıyla matkaba nakleden ve içinden dolaşım
sıvısının geçmesine müsaade eden etli borulardır.
Şok
etkilerine ve burulmaya karşı tahammül edebilmeleri için tijler esnek çelikten
yapılmışlardır.
Tijlerin
arasında bağlantıyı sağlamak üzere her iki tarafına diş açılmış düz etli
borudan yapılmış bağlar (tool-Joint) kullanılır. Bu bağların (Tool-Joint’lerin)
alta gelen uçları erkek, üste gelen uçları ise dişidir. Tijler bu bağlantılar
vasıtası ile birbirlerine eklenirler.
Tijler
kullanıldığı yere ve makine kapasitesine göre değişik çap ve boyda imâl
edilirler.
1-
Manşonlu (Tool Joint’li) Tijler
Bunlar
petrol ve su sondajlarında kullanılan tiplerdir. Tijler birleşme yerlerinin
yapılışı bakımından içten şişkin ve dıştan şişkin olarak yapılırlar. Üzerlerine
açılmış dişler vasıtası ile bağlar (Tool-Joint) yerleştirir. DSİ’de kullanılan
tijlerin dış çapları;
2 7/8”, 3 ½”, 4 ½” olup, boyları ise 6.10 m yani (20’)
dir.
2-
Manşonsuz Tijler (Tubingler)
Bunlar
dar çaplı kuyularda, özellikle maden arama işlerinde daima karot alıcı ile
(Karotiyer) çalışan sondajlarda kullanılırlar. Bağlantıların dişleri düz ve
konik yapıdadır.
Tijlerin Bakımı
Bağların
(Tool-Joint’lerin) dişleri, her manevrada temiz su ile yıkanmalı ve diş
muhafazaları takılmalıdır. (Lastik muhafazalar) kullanılacağı vakit ise bu
muhafazalar sökülür. Tijler kuyuya indirilirken dişler tekrar tel fırça ile
temizlenip sülyen sürülerek birbirine bağlanmalıdır. Tijlerin üzerindeki bozuk
dişler düzeltilmeden katiyyen kullanılmamalıdır. Sondajda eğri tijler
kullanılmamalıdır. Tijler sehpalar üzerine konulmalı ve en az üç yerden
desteklenmelidir.Tijler tool-Joint diplerinden kaynakla
doldurulmalıdır.Tijlerin tool-joint’leri benzinle silinmemelidir. Sıkışan
tijleri sökmek için asla ısıtmamalıdır.
KELLİ (Kelly)
Kelly,
rotari tablası veya kelly yatağı (buşing) vasıtası ile motordan aldığı hareketi
tijlere ve dolayısıyla matkaplara iletir. Kelly’nin içi dolaşım sıvısının
geçebilmesi için delik olarak yapılmıştır. Kelly yapılışı itibari ile yuvarlık,
4 köşe ve 6 köşe olmak üzere değişik tiplerdedir. 4 ve 6 köşe olanları rotari
hareketini, rotari tablasından yuvarlak olanları ise kelly yatağından alırlar.
Bunların boy ve çapları yapılan işe, zemin şartlarına ve makine kapasitesine
göre değişik olur. Failing 1500 SS ile Speed-Star SS 20 makinalarında
kullanılan Kelly’nin özellikleri şöyledir.
İsmi Makine Cinsi Boy Dış
çap İç çap Ağırlığı
2
7/8” Kelly Failing 28 Ft
4 1/8” 2 1/8” 400
libre
4
½” Kelly Speed-Star 28 Ft 5 3/8” 3”
1800 libre
Kelly’ler
bağlantıları vasıtasıyla alttan tijlere üstten ise su başlığına (Swivel)
bağlanır. Hareketi ortadan aldığından, kelly sağa dönerken bağlantıların
sökülmemesi için alt bağlantılar (saplar) sağ dişli üst bağlantılar ise sol
dişlidir.
Manevra
esnasında her vakit kelly sökülüp yağlanırken dişlerinin bozulmaması için alt
kısmına kelly muhafaza bağlantısı (sap) takılır. Bu bağlantının kelly tarafındaki
ucu ince dişli, redüksiyon tarafındaki ucu ise kalın dişlidir. Manevra
esnasında kelly muhafaza bağlantısı ile kelly redüksiyon bağlantısı birbirinden
söküldüğünden kelly’nin dişleri korunmuş olur.
Kelly’nin Bakımı
Kelly’nin
bakımı da tij gibidir, dişleri daima temiz tutulmalı, su ile yıkanıp gres veya
sülyen ile yağlanmalıdır. Gerek muhafaza bağlantısı, gerekse kelly dişleri
hiçbir zaman çıplak olarak madeni bir zemin üzerine oturtulmamalıdır. Kelly
kullanılmadığı zaman mutlaka diş muhafazası takılı bulunmalıdır. Sondaj
makinasının nakli esnasında kelly kuledeki yerine sıkıca bağlı
bulundurulmalıdır. İmkân varsa kelly’nin zedelenmemesi için gerekli tedbirler
alınmalıdır. Eğri kelly kullanılmamalı, eğri olanlar düzeltildikten sonra
kullanılmalıdır. Kelly taşınırken en az 3 yerinden desteklenmelidir.
SU BAŞLIĞI (Swivel)
Su
başlığının ortası devridaim sıvısının geçebilmesi için delik olup, alttan
kelly’e üstten bir kulpla kancaya ve gezici makaraya bir taraftan pompa verici
hortumuna (Swivel hortumu) bağlıdır. Takım sağa dönerken açılmaması için su
başlığının bağlantıları sol diştir.
Su Başlığının Vazifeleri
a-
Sondaj esnasında bütün delme takımlarını üzerinde
taşır.
b-
Delme takımındaki rotari hareketini daha üst kısma
intikal ettirmez.
c-
Dolaşım sıvısını sondaj takımına verir.
KANCA (Hook)
Manevralarda
ilerlemeye geçileceği anda ve teçhizlerde su başlığının, manevra başlığının ve
kaldırıcıların (elevatör) gezici makaraya bağlanmasını sağlamak üzere gezici
makarının ucunda bir kanca bulunur.
Kancaya
geçirilen bir parçanın düşmemesi için bir emniyet dili vardır. Emniyet dili
olmayan kancaları sondajlarda kullanmak doğru değildir. Emniyet dili kapanmadan
manevraya geçilmemelidir.
Su başlığı (SWİVEL) KANCA (HOOK)
II- DİĞER ELEMAN VE EKİPMANLAR
DONANIM (Halat)
Normal
olarak bir sondaj makinasında iki tane tanbur ve halat sistemi mevcuttur.
Bunlardan birincisi beyler tanburu ve buna bağlı beyler halatı, ikincisi ise
cer halatı ve cer tanburudur. Bazı makinalarda örneğin failing 1500 SS de
beyler ve cer halatı tek olup tek bölümlü tanbur ile kullanılır. Sepeed-Star SS
20’de ise kelly ve cer halatı ayrı bölümlerde yeralır.
a- Beyler Halatı: Cer halatından daha ince (3/8”) olup
herhangi bir palanga tertibatı yoktur. Kuledeki makarasından geçen bir halat
olup, ağır malzeme kaldırılmasında, beyler kovasının kullanılacağı hallerde iş
görür. Bu halatla mecbur kalınmadıkça manevra yapılmaz.
b- Cer Halatı: Asıl sondaj halatıdır. Bu halatın çapı
makine kapasitesine göre değişmekle beraber, DSİ de kullanılan makinaların
hepsinde 5/8” dir. Boyları ise Failling’lerde 100 yarda (91.44 m)
Speed-Star’larda halatı 65 m dir (Şekil:3).
AĞIRLIK SAATLERİ
Ağırlık
saatleri petrol ve su sondajlarında ilerlemeye geçildiği zaman sondörün nasıl
hareket edeceğini belirten bir araçtır. Ağırlık saatleri kuyunun içerisinde
bulunan delme takımının sıvı içerisindeki ağırlığını belirtir. Takıma ne kadar
ağırlık verileceğini gösterir ve nihayet takım kopmalarında, sondöre’e
takımının koptuğunu haber verir. Kurtarmalarda (Tahlisiye’de) takımın yakalandığını
gösterir. Daha açık bir deyimle sondörün kuyudaki gözüdür. Bozuk saatler tamir
edilmeli ve ağırlık saatsiz çalışılmamalıdır.Genelde iki tip ağırlık saati
vardır.
a-
Mekanik ağırlık saati
b-
Hidrolik ağırlık saati
Failinglerde
mekanik, Speed-Star’larda hidrolik ağırlık saati vardır.
TAKIMI DÖNDÜREN SİSTEMLER
Sondajlarda
formasyonların kesilip öğütülmesi takımın en alt ucundaki döner matkapla
sağlanmaktadır. Motordan alınan bu dönme hareketi çeşitli usullerle takıma
iletilmektedir.
Bu
sistemleri dört grupta toplayabiliriz;
a)
Dipten döndürmeli turbo dönüş tipi,
b)
Kafadan döndürmeli tip (top head drive)
c)
Morset ile döndürmeli tip
d)
Rotary tablasından döndürmeli tip
a) Dipten Turbo Dönüş Tipi
Bu
tipte matkap dipte basınçlı hava ile döndürülmekte olup matkap dizaynı özel
yapılmıştır.
b) Kafadan Döndürmeli Tip (Top head
drive)
Bu tip makinalarda takim
dizisi kafaya bağlı olup (tij, stabilizer, ağırlık, matkap) takım dönme
hareketini kafadan almaktadır.
c) Morset İle Döndürmeli Tip
Bu sistemde takım dizisi
motordan gelen yatay dönme hareketi ayna mahruti dişlisi kanalıyla morsete
gelerek morsetin düşey dönmesini ve dolayısıyla takımın dönmesini sağlar.
d) Rotary Tablasından Döndürmeli
Tip
Takım
dizisi dönme hareketini rotary tablasından almaktadır. Rotary tablası motordan
aldığı yatay dönme hareketi düşey hareket haline cevirerek kendi içinden geçen
özel tijlerle (kelly) takıma ve matkaba iletir (Şekil-4).
MOTOR
Rotari
sondaj makinaları tranmisyonu sistemleri bakımından şu guruplara ayrılır:
1. Tek Motorlular
Bu
tiplerde çamur pompasına, vinç sistemi ve rotari sistemine tek motordan hareket
verilir (Örnek: Franks KC-54).
2. Çift Motorlular
a-
Ön motor ve üst motor her biri tek motorlulardaki gibi, bütün sistemleri
çalıştırırlar. Yani motorlardan birinin arıza yapması halinde sondaja devam
etmek mümkündür (Örnek: Franks KC-45 ve Speed-Star).
b-
Ön motor sondaj arabasını hareket ettirmeye ve çamur pompasını çalıştırmaya
yarar. Üst motordan ise vinç sistemi ve rotari sistemi hareket alır. Bu tip
makinaların motorlarında bir arıza olduğu takdirde devridaime devam etmek veya
takımı yukarıya almak suretiyle herhangi bir kaza önlenmiş olur (Örnek: Failing
1500 SS Davey ve Speed-Star)
Speed Star Sondaj Makinası
Speed-Star
sondaj makinasında birbirinden ayrı iki motor vardır. Motorun biri (ön motor)
sondaj makinasının yürümesini sağlar ve sondaj yaparken çamur pompasını
çalıştırır.
Üst
motor rotari ve vinç’i çalıştırır. Motorun bir tanesi arıza yaptığı zaman tek
motor ile sondaja devam edilebilir. Yani tek motorla çamur pompası, rotari ve
vinç çalıştırılabilir. Ancak tek motor ile çalışıldığında kuyu çapı fazla geniş
tutulmamalı ve derinlik 100-150 m civarında olmalıdır.
Ingersoll-Rand Sondaj Makinası
Bu
makinalarda rotari yukarıdan hidrolik motor vasıtası ile sağlanır. Makine
rotari tanbur çamur pompası vs bütün işlevler hidrolik vasıtası ile yapılır. Bu
makinaların T-4 modellerinde ön motor yürüyüşü, üst motor hidrolik pompalarını
ve kompresörü çalıştırır.
Drilltech D40 KM Sondaj Makinası
(TAMROCK-DRILTECH)
Bu
makinalarda rotari (dönme) hidrolik-güç kafası vasıtasıyla sağlanır. Çamur
pompası ve hidrolik-motorların çalıştırılması için ve sondaj makinasının
nakliyatı esnasında aynı motor kullanılır. Sondaj esnasında sondaj makinası
takoza alınır ve PTO (Power Take Off) ile motor hareketi sondaja verilir.
Driltech
sondaj makinası, Ingersoll Rand-sondaj makinası gibi tam hidrolik hidrolik
baskı sistemi bulunan, çamur, hava, hava-köpük sirkülasyonu ile çalışan, dipten
darbeli hava çekiç ile çalışan-kombine makinadır.
ÇAMUR POMPASI
Çamur
pompalarının sondajdaki en mühim vazifesi kuyu dibinin temizlenmesini
sağlamaktır. Kuyu dibi gerektiği gibi temizlenemezse ilerleme süratinde bir
düşme ve kullanılan matkap randımanında bir azalma görülür. İlerleme
süratindeki bu düşüş ve matkap randımanındaki azalmanın azlığı veya çokluğu
sirkülasyon sıvısının kuyu dibini iyi temizlemesine bağlıdır. Bu durumda kuyu
dibini gereği gibi temizlemek, çamur pompası kapasitesi, kuyu çapı ve
sirkülasyon sıvısı yoğunluğu ile sirkülasyon sıvısı jel özelliği ile yakından ilgilidir.
Çamur
pompasının kuyu dibini iyi bir şekilde temizlemesi için sirkülasyon sıvısının
kuyu dibi teressübatını en az 25 feet/dakika (12,7 cm/saniye) ilk bir hızla
dışarı atması gerekmektedir.
Tablo-8’de
çeşitli kapasitedeki çamur pompalarının muhtelif çaptaki tijlerle çalışmaları
halinde kuyu çapı ile ilgili olmak üzere sirkülasyon sıvısının kuyu içinde
yükseliş hızlarını vermektedir.
-
Gardner Danver firmasının FG-FXG tipi (5”x6”)’lik ve
150 GMP’lik çamur pompası,
-
Gardner Denver firmasının FD-FXD tipi (5”x6”)’lik 158
GPM’lik çamur pompası
-
Gardner Denver firmasının FY-FXX tipi (8”x7 ½”) ve 378
GPM’lik çamur pompası ve
-
Weatpley firmasının Fig No. 6050 tipi (5”x10”)’lik 230
GPM’lik çamur pompaları
pompalarının
hepsi de Emme Basma suretiyle çalışmaktadır. Şekil-5’de Gardner Denver çamur
pompası görülmektedir.
III- YARDIMCI EKİPMANLAR
a- Manevra Başlığı: Tij ve ağırlık
manevralarında kullanılırlar. Alt kısımları (sap) erkek-tool-joint dişlerinin
aynı olup, tijin dişi tool-joint’lerine girer. Manevra başlığının sap kısmının
içi boş olup, gövdedeki iki küçük delikle irtibatlıdır. Bu deliklerden hava
girerek manevra esnasında tijin içindeki çamurun boşalmasını sağlar. Üst kısmı
bir kulpla kancaya ve dolayısıyla makaraya bağlanır. Başlığın kolay sökülüp,
takılması için etrafında bir simit vardır.
b- Kaldırıcılar: Yapılışları ve çapları itibarıyla
farklı imal edilirler. Kamalı, mandallı ve zincirli tipleri vardır. Kamalı ve
mandallı tiplerin çapları sabit olup, ancak belli çaplı boruları kaldırırlar.
Zincirli tipleri ise boruyu kavramak suretiyle onu tutabilirler. Hep boru
çapına göre zincir ayarlanır.
Mandallı
ve kamalı kaldırıcılar boruyu sıkmazlar, bunlar borunun üzerinde aşağı, yukarı
hareket ederler, sadece borunun üzerindeki flanş, manşon veya başka bir
çıkıntıya takılarak boruyu kaldırırlar. Zincirli tipleri ise boruyu kavramak
suretiyle onu tutabilirler, ise de bunlara pek fazla güvenmemek lâzımdır.
Kaldırıcılar (elevatör) kolları vasıtasıyla kancaya ve dolayısıyla gezici
makaraya bağlanırlar.
c- Kravatlar (Kamps): Kaldırıcıların yerine
kullanılan ortası boruyu kavrayabilecek şekilde yuvarlak; uçları ise
civatalarla tutturulmaya müsait şekilde dışarıya kıvrık, iki parçalı demirinden
gelmiş olup, ekseriya manevra kancasına sapanla bağlanırlar. Kravat kullanırken
çok dikkatli olmak gerekir. Özellikle civataların iyi sıkılması lâzımdır.
d- Tutucular (Slip): Sondaj takımlarını ve
boruları tutmaya yarayan parçalardır. Ekseriya iki parçadan teşekkül ederler.
Tij manevra tutucuları hariç diğerleri, konik ve tırtıllı (Taper slip) olup,
tuttuğu parçayı aşağıya bırakmazlar. Bunlarda değişik boyut ve şekillerde
yapılmışlardır (Şekil-6).
e- Ağırlık Tutucular (Klempsler): Tutucu
özelliği olan konik yataklı birçok oynak lokmanlardan meydana gelmiş bir çeşit
tutuculardır. Lokmalar eklenerek veya çıkarılarak istenilen çaptaki ağırlıkları
tutmaya yararlar. Bunlar boru tutucusu olarak kullanılmazlar ve manevra
işlerinde de kullanılmazlar. Ağırlıkları çözüldükten ve ağırlığa manevra
başlığı takıldıktan sonra bu tutucular çözülüp ağırlığın üzerinden
çıkarılırlar.
Kullanma sonunda su ile
yıkanıp özel kutularında mazot içinde muhafaza edilmelidirler (Şekil-6).
f- Anahtarlar:
1-
Tij anahtarları (Tong-Pipe) yalnız tijleri sökmede kullanılırlar.
Çenelerinde
değiştirilebilen dişleri mevcuttur. Kullanılan her tij çapı için ayrı ayrı
yapılmışlardır.
2-
Boru anahtarları: Değişik boyutta olurlar ve boylarının uzunluğuna göre
isimlendirilirler. Bütün parçaları eskidikleri veya kırıldıkları takdirde
değiştirilebilirler. Genellikle sondajlarda kullanılan boru anahtarları 18”,
24”, 36”, 48”, 60” dir.
3-
Zincirli anahtarlar: Gövde, başlık ve zincirlerden müteşekkil anahtarlardır.
Zincir borunun etrafından dolanır ve başlığa takılarak çalışır. Kopan zincir
baklaları yenileriyle değiştirilebilir. Genel olarak kullanılan anahtarların
boyutları şöyledir:
Anahtar Sapı Uzunluğu
|
13 3/4”
|
20”
|
27”
|
37”
|
44 1/2"
|
50 1/2"
|
64 1/2"
|
Zincir Uzunluğu
|
9 1/2”
|
13 1/2”
|
17 1/2”
|
22 1/2”
|
32”
|
40 1/2"
|
55 1/2"
|
4- Tong Anahtarı: Tij ve
ağırlıkları çepeçevre sararak kilitleme ve döndürme suretiyle sökme yapan
anahtar tipidir. Elle çalışanları olduğu gibi hidrolik olanları da mevcuttur.
Tong anahtarları tek çap için olduğu gibi çeneleri değiştirilmek suretiyle
sarma çapı daraltılmak veya genişletilmek suretiyle değişik çaplara da cevap
verebilirler.
g- Stabilizerler: Sondaj delme takımı
ekipmanlarından olan stabilizerler, adından da anlaşılacağı gibi sondaj
dizisinin stabilizasyonunu sağlayarak mümkün mertebe dikey kuyu açmamıza
yardımcı olurlar.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder